ÇOCUĞUN SOSYAL GELİŞİMİ

Sosyal gelişim, bireyin sosyal uyarıcılara ve grup yaşantısına, toplumdaki yaptırımlara karşı duyarlı olabilmesi, içinde bulunduğu grupla ya da yaşadığı kültürdeki diğer bireylerle geçinebilmesi onlardan biri gibi davranabilmesine “sosyal gelişim” denir.

Çocuğun, ailenin sosyal değerlerini algılamaya başlaması, bunları kendine göre eleştirmesi ve davranışa dönüştürmeye çalışması sosyalleşmesinin ilk göstergelerdir. Diğer gelişim alanlarında olduğu gibi, erken çocukluk çağında kazandığı sosyal değerler ve sosyal yaşantılar daha ileri yaşlardaki sosyal gelişimin temelini oluşturur.

Çocuğun sosyal gelişiminde birinci derecede aile bireylerinin önemli rolü vardır. Bir aile içinde yetişen çocuk aile kurallarını, toplumsal kralları, toplumda dengeli bir şekilde yaşamak için gerekli olanları, iletişimi, paylaşmayı, sorun çözmeyi vb. birçok şeyi öğrenir. Tek çocuğun olduğu ailelerde bu görev özellikle anne ve babalar düşer. Çocuğun başka kardeşleri de varsa sosyalleşme sürecinde diğer kardeşiyle kurduğu oyun grubunun da büyük etkisi olacaktır.

Çocuğun sosyalleşmesi kalıtımdan çok çevrenin etkisine yani öğrenmeye dayanır. Çocuğun çevresindeki kişilerle sürekli etkileşim içinde olması, onun sosyalleşmesini sağlar.

Çocuğun sosyal gelişimini iyi tanımak gerekir. Aksi hâlde çocuktan gelişim düzeyinin üstünde yapamayacağı davranışları isteyerek, onu uyumsuzlaştırmış veya gelişim düzeyine göre sosyalleşmesini geciktirmiş olabiliriz.

Sosyal Gelişimle İlgili Kavramlar:

Benlik: Benlik, bireyin fiziksel ve sosyal çevresiyle olan etkileşimleri sonucu kazandığı birtakım kişisel duygu, değer ve kavramlar sistemidir. (Tan, 1979)

Benlik kavramı bireyin zihinsel ve fiziksel özelliklerinin toplamı ve sahip olduğu bütün bu özelliklere ilişkin kendini değerlendirmesi olarak tanımlanır. (Lawrence, 1988)

Benlik kavramı, bir bireyin kendini algılama şekli, kim ve ne olduğuna, kimliğine ilişkin düşüncesidir. Başka bir deyişle, kendi hakkındaki duygu ve düşünceleri ve kendisi için önemli olan şekillerde başarılı olma yetisidir. (Yavuzer, 2004, 17)

Benlik saygısı, bireyin ne olduğu ile ne olmak istediği arasındaki farka ilişkin duygularını gösterir. Benlik saygısı insanların birer birey olarak, değerleri konusunda ulaştıkları kanıdır. Kendi benlik kavramını beğenmesi, onaylaması ve kendinden hoşnut olmasıdır. (A.g.e., 17)

Düşük Benlik Saygısı Olan Çocuğun Tipik Özellikleri:
• Görevden, denemeden kaçınır. Bu tepki başarısızlık kaygısı ve güçsüzlük belirtisidir.
• Bir oyuna veya ödeve başladıktan kısa bir süre sonra bırakır. En ufak bir hayal kırıklığında yaptığı işten vazgeçer.
• Bir oyunu kaybedeceğine veya başarısız olacağına inandığında yalan söyler.
• Başkalarını suçlayarak veya dış etkenleri ileri sürerek mazeretler bulur (“Öğretmen aptal.” “Öğretmenim delidir, çok ödev veriyor, herkese kızıyor, hiç suçu olmayanlara bağırıyor.”) veya olayların önemini hafife alır. (“Zaten ben bu oyunu gerçekten sevmiyorum.”)
• Okuldaki notları düşer veya alışılagelmiş tüm etkinliklere karşı ilgisini kaybeder.
• Sosyal olarak geri çekilir, arkadaşlarıyla olan ilişkisini kaybeder ya da azaltır.
• “Hiçbir şeyi doğru yapamıyorum.” “Kimse beni sevmiyor.” “Ben çirkinim.” “Bu benim hatam.” veya “Herkes benden daha akıllı.” gibi kendine yönelik eleştiriler yapar.
• Övgü veya eleştirileri kabul etmede güçlük yaşar.
• Diğer insanların kendisi hakkındaki düşüncelerinden ve olumsuz akran davranışlarından aşırı derecede etkilenir. Okulu hafife almak, dersi bölmek, saygısız davranmak gibi tavır ve davranışları benimser.
• Evde ya aşırı derecede yardımcıdır ya da hiç yardım etmez. (A.g.e., 21)

Çocukların ve tüm insanların sağlıklı bir benlik değerine sahip olmaları için gerekli olan ögeler şunlardır:

• Emniyet duygusu.
• Katılımcılık duygusu.
• Kendini kontrol etme ve disiplin duygusu.
• Cesaretlendirme, destekleme ve takdir duygusu.
• Hataları ve başarısızlıkları kabullenme duygusu.
• Aileye mensup olmanın getirdiği benlik değeri.
• Sorumluluk duygusu.
• Ait olma duygusu.
• Amaç duygusu.
• Kişisel yeterlilik ve gurur.
• Güven duygusu.

Sonuç olarak çocuklara saygılı davranarak, onların görüşlerini alarak ve düşüncelerini dikkate alarak ve onların değerlendirmelerini takdir ederek çocukların benlik saygılarının artmasında aileler önemli rol oynarlar. Ebeveynler çocuğun gelişmesinde benlik saygısının önemli bir yeri olduğunu akılda tutmalıdırlar.

• Sosyalleşme-Sosyalleştirme: Bireyin içinde bulunduğu toplumda geçerli olan kural ve değer yargılarını öğrenmesi, onlarla uyum içinde olmasına sosyalleşme denir. Sosyalleştirmeyse bireye özellikle çocuğa üyesi olduğu topluluğun ya da toplumun töre, gelenek ve kültürel değerleriyle ölçülerini öğretme ve benimsetme işidir.

• Sosyal Olgunluk: Bireyin anlayış, duygu tutum, beceri gibi özellikler bakımından içinde yaşadığı toplumun beklentileri doğrultusunda gösterdiği olgunluktur.

• Kültür: Bir toplumun duyuş, düşünüş, yaşayış bakımından diğerlerinden ayıran gelenek, görenek ve adetlerin tümüne, toplumun yaşam biçimine kültür denir.

Sosyal Gelişim İçin Öneriler:

• Çocukların yaşlarına uygun olarak sosyal gruplar içinde yer alması teşvik edilmelidir.
• Çocuğun yaşına uygun sosyal aktivitelerde bulunması teşvik edilmeli ama etkinliğe zorlanmamalıdır.
• Sosyal olarak bulunulan ortamlarda (örneğin komşuluk ilişkilerinde) çocuk bir kenara atılmamalı, beklentiler önceden karşılıklı olarak konuşulmalı ve buna da uyulmalıdır.
• Sosyal gelişimde en önemli uyarıcı olan oyuncaklar, çocuğun yaşına ve gereksinimlerine uygun olarak seçilmeli, yaş büyüdükçe görüşleri alınmalı ve zamanla kendi oyuncaklarını seçmesine izin verilmelidir.
• Anne-babalar, çocukların oyununa katılmalı ve zaman zaman çocuğun oyununa davet beklemeden katılmayı bilmelidir.
• Evde çocuğun kendini ifade etmesine izin verilmelidir.
• Çocukları da ilgilendiren yaşantılarda (oyuncak, giysi, eş-dost akraba ziyaretleri, okul seçimi, arkadaş seçimi, tatil vb.) onun da görüşlerine başvurulmalıdır.
• Çocuğu, ne kardeşleri ne de diğerleri ile kıyaslamamak gerekir. Ona; tek, kendine has ve değerli bir varlık olduğu hissettirilmelidir.

Seçim ve tercihlerin de gerekçeleri dinlenmeli ve saygı duyulmalıdır. Seçim ve tercihlerini yanlış yaptığı düşünülüyorsa, ikna edilmeli aksi takdirde hata yapmasına göz yumulmalıdır. Çünkü hatalardan da öğrenilecek şeyler olduğu unutulmamalıdır.